donderdag 27 maart 2014

Ontwikkeling van de democratie in Rusland

Op donderdagmiddag 27 maart 2014 organiseerde de “commissie politiek” van de bestuurskunde-studievereniging “Sirius” in één van de onderwijs-gebouwen op het terrein van de Universiteit Twente een lezing over “de ontwikkeling van de Russische democratie” die verzorgd zou worden door Tiny Kox, voorzitter van de SP-fractie in de Eerste Kamer en lid van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa. Namens deze Raad van Europa, waar alle Europese landen, alle voormalige Sovjet-republieken, Turkije, de VS en Canada bij zijn aangesloten, heeft Tiny Kox regelmatig deelgenomen aan mensenrechtencommissies die Rusland en andere voormalige Sovjet-republieken bezochten en aan waarnemingscommissies bij verkiezingen in die landen. Hij heeft vrij recent Rusland en Oekraïne nog bezocht. 


Over de titel “The developments in Russian democracy” zei Tiny Kox dat deze hem deed denken aan het antwoord dat Mahatma Gandhi gaf toen naar zijn mening werd gevraagd over de Westerse beschaving: “dat zou een goed idee zijn.” Er is geen enkele democratische traditie in Rusland. Er is een jonge, stedelijke generatie die er wel in gelooft, maar veel Russen zien het ook als een Westers imperialistisch idee. Net als democratie is de Russische Federatie een tamelijk nieuw verschijnsel. Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ontstond, naast een groot aantal andere volstrekt nieuwe staten, in slechts één dag. Mensen die zich erover verbazen hoe snel de Russische annexatie van de Krim gingen, zouden zich moeten realiseren dat de stichting van de huidige Russische staat nog veel sneller is gegaan. Er is veel mis met de democratie in Rusland, maar vergeleken met de democratie in bijvoorbeeld Kazachstan en Azerbeidzjan, die op diezelfde dag zijn ontstaan, gaat het in Rusland nog heel redelijk.
Een andere snelle overgang waar de voormalige Sovjet-republieken nauwelijks op voorbereid waren was die naar een markteconomie. De oligarchen die daar toen enorm van hebben geprofiteerd bezitten de volledige economie van het land en dat geeft hen het idee dat ze ook de politici in hun zak hebben. Zij vinden het helemaal niet vreemd om politici om te kopen of in een bepaalde richting te sturen. Zo ontstond op het grondgebied van de Sovjet-Unie het economische “Wilde Oosten”. In het Westen hadden we daar echter geen oog voor en zagen we vooral een beginnende democratie in Rusland. We zagen Jeltsin liever aanrotzooien dan dat in Rusland de communisten weer aan de macht kwamen die op enig moment wel de verkiezingen wonnen vanwege de sociale puinhopen in het land. Overigens is Tiny Kox daar niet heel erg rouwig om; Russische communisten zijn volgens hem politiek te vergelijken met de CSU in Duitsland en met iets tussen de VVD en de PVV in Nederland.

Aan het eind van de jaren ’90 ging de Russische economie over de kop. Wederom op één dag. De onvrede bij de Russische bevolking hierover gold ook de democratie die zich immers hand in hand met de extreem vrije markteconomie had ontwikkeld. Onder dit gesternte kwam Poetin aan de macht. In Rusland heeft Poetin nog steeds een populariteit van 80%. Reden voor deze populariteit is dat hij zich als een leider gedraagt. Sinds de annexatie van de Krim nam zijn populariteit nog verder toe.

Toch is de democratie in Rusland in ontwikkeling. De fraude met stembiljetten en het vaststellen van de uitslagen valt op zich wel mee in Rusland. Dat is in Kazachstan en Azerbeidzjan veel erger. Ook zijn er in Rusland veel politieke discussieprogramma’s waar alle partijen aan deel kunnen nemen. Probleem is echter dat die rond middernacht worden uitgezonden en dat Poetin steeds rond prime time in beeld wordt gebracht als de geliefde leider van het land. Dat zou je manipulatie kunnen noemen. Poetin heeft ooit “slechts” 60% van de stemmen gehaald hetgeen je toch als vrije verkiezing zou kunnen noemen en als signaal dat de kiezers de stembus gebruikten om tegen Poetin te protesteren. Ook zijn er wel grote demonstraties in Moskou geweest, maar sinds Poetins laatste herverkiezing is dat niet meer aan de orde.

Waarom heeft Poetin de Krim geannexeerd? Volgens sommigen gaat het om het herstel van de voormalige Sovjet-Unie, maar volgens Tiny Kox gaat het om het weer laten toenemen van zijn populariteit. Het gaat niet al te goed met de Russische economie. Die economie is vooral gebaseerd op hun olie- en gasexport aan ons en wij bepalen de prijs omdat er eigenlijk geen andere kopers op de markt zijn. Hun machines kopen de Russen in Oekraïne. Dat ziet Poetin ook wel als bedreiging voor zijn toekomstige machtspositie. Poetin is niet bang voor Europa of voor Amerika maar voor zijn eigen bevolking die misschien een keer in opstand zou kunnen komen.


Volgens Tiny Kox denkt de Russische regering vooral tactisch en niet strategisch. Het gaat hen er primair om hun populariteit te behouden en daar doen ze alles voor. Over het structureel herstel van de Sovjet-Unie of van de Russische economie wordt nauwelijks nagedacht laat staan beleid op gevoerd.

Rusland wordt ook niet getroffen door de Westerse sancties, maar door het Westers kapitalisme. Westerse investeerders deinzen terug voor landen waar de economische perspectieven slechter zijn en dat schaadt de Russische economie veel sterker dan de sancties.

Tiny Kox acht de kans dat Oekraïne uit elkaar zal vallen vrij groot. Niet vanwege de bemoeienissen van Rusland, maar vanwege de grote verschillen tussen de bevolking in het westen van Oekraïne en die in het oosten. Hij brengt ons ook in herinnering dat de situatie in Oekraïne nauwelijks een rol speelde in de Nederlandse (en internationale) discussie tijdens de Olympische Winterspelen in Sotsji. Die discussie ging over de positie van LGBT-ers in Rusland. Vanuit het Russisch zicht pleegde de door de EU gesteunde Oekraïense oppositie een staatsgreep tegen Janoekovitsj om al één dag later een nieuwe overeenkomst met de Europese Unie te sluiten. Volgens hen zijn niet de Russen maar de Europeanen Oekraïne binnengevallen en hebben die het land willen annexeren. Zij beschuldigen ons van hypocrisie.

In de vragenronde voert Tiny Kox aan dat Poetin in Rusland de politieke macht van de oligarchen wist te breken. Sommigen (Chodorovski) die zich toch in de politiek wilden mengen werden gearresteerd en gevangen gezet. In Oekraïne hebben ze dat niet gedaan en daar hebben (hadden?) de oligarchen de macht. De machtsdeling in Rusland tussen politiek en economie heeft tot een vreedzame coëxistentie tussen het Kremlin en de oligarchen geleid, maar als het slechter blijft gaan met de Russische economie zou het kunnen dat de oligarchen aan deze machtsdeling gaan morrelen en vergaande eisen gaan stellen aan de politiek.

De economieën van Europa en Rusland zijn wederzijds afhankelijk (interdependent) van elkaar geworden. Over het algemeen wordt dat gezien als een belangrijke bevordering van de vrede omdat landen wier economieën over en weer afhankelijk van elkaar zijn geworden minder snel ten strijde tegen elkaar zullen trekken. Maar het betekent ook dat de mogelijkheden van de EU om economische sancties tegen Rusland in te stellen beperkt zijn of als een boemerang op Europa terug zullen slaan. De VS bevindt zich wat dat betreft in een betere positie, maar heeft weer zo weinig handel met Rusland dat Amerikaanse sancties nauwelijks effect zullen hebben.

De macht van het Russische leger is onduidelijk. Het is omvangrijk, maar niet al te geavanceerd. Tiny Kox is niet beducht voor een militaire staatsgreep. Er is geen democratische traditie in Rusland, maar ook geen traditie van militaire staatsgrepen.

Rusland verzet zich tegen de kritiek op de annexatie van de Krim door te wijzen op de Westerse interventies en machtsomwentelingen in Irak, Kosovo en elders. En in het geval van de Krim is er geen schot gelost en geen dode gevallen. Maar geopolitiek heeft uiteindelijk niet zoveel te maken met moraal, internationaal recht, etc. In het Westen denken we dat wij de hoeders van moraal en internationaal recht zijn, maar in feite schenden we die zelf ook in allerlei interventies. Daarom neemt ook de Russische bevolking de Westerse kritiek op het optreden van de Russische regering niet al te serieus.

Probleem van Rusland is ook dat er niet echt een alternatief voor Poetin is. De overige kansrijke kandidaten voor het presidentschap zijn nog veel erger. Eerst zal de Russische samenleving moeten moderniseren en liberaler moeten worden voordat je hoopvolle verwachtingen mag koesteren inzake een verandering van het leiderschap. De afgelopen jaren is vooral de macht van de Russische kerken toegenomen, maar deze zijn nog vele malen conservatiever dan Poetin.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten