Toen zij zich in de jaren ’80 tot Ruslanddeskundige ontwikkelde braken net de jaren van Glasnost en Perestrojka aan. Er was optimisme, in Rusland zelf en ook in het Westen over de verhoudingen tussen de machtsblokken die veertig jaar of langer als aartsvijanden tegenover elkaar hebben gestaan. In het Vriendschapsjaar 2013 had Ter Haar hoop op het oprichten van een Rusland-Nederland-Vriendschapshuis in Arnhem, maar die hoop is de afgelopen twee jaar de grond in geboord. We lijken verder uit elkaar gedreven dan ooit.
In Moskou is Ter Haar aangesloten bij een politieke vrouwenorganisatie. Tot twee jaar geleden was dit een groep die tamelijk kritisch tegenover het machogedrag van Poetin stond. Maar de laatste jaren richt de kritiek van deze groep zich met name op het Westen en wordt Ter Haar door haar politieke vriendinnen steevast op de korrel genomen. Deze omslag heeft er niets mee te maken dat Poetin de afgelopen jaren verdienstelijke dingen zou hebben, maar vooral met de anti-Russische houding die men in het Westen ervaart. Ter Haar begrijpt dat, maar als ze haar begrip in de openbaarheid brengt, dan wordt ze meteen afgeschilderd als een Poetin-aanhanger en ze heeft inmiddels meer dan 1000 hatemails ontvangen. Het is lastig om de nuance te blijven zoeken.
Ook deze weken weer, waar de dood van oppositieleider Nemtsov de media domineert. In het Westen wordt hij meteen tot martelaar gemaakt, maar de meeste Russen laat het koud. Dat heeft te maken met iets dat wij niet begrijpen: de jaren ’90 waarin Rusland werd uitgeleverd aan corrupte, maffiose bestuurders die fabrieken, woningblokken en volledige stadswijken tot hun persoonlijk eigendom verklaarden en daar goud geld mee verdienden. Nemtsov was als gouverneur van Nizjni Novgorod één van die lokale potentaten en wordt door de meeste Russen geassocieerd met de corruptie en zelfverrijking uit de jaren ’90. Ook al zou hij nu op en top democraat zijn, zoals hij in het Westen wordt afgeschilderd, de Russen vergeten zijn verleden niet en trekken hun schouders op over de op hem gepleegde moord.
Vanuit het Westen blijven wij, zonder enig begrip voor hun verleden en situatie, met een kritisch vingertje wijzen naar Rusland en haar machthebbers en dat wordt zolangzamerhand niet meer door de Russen gepikt. Zonder het door te hebben, hebben we door onze opstelling de Russen tegen ons in het harnas gejaagd. Daarom staan de Russen staan nu massaal achter Poetin en dat is niet alleen maar vanwege zijn propaganda, zoals wij willen geloven.
Het Vriendschapsjaar 2013 was een jaar vol incidenten, terwijl er juist aan Russische zijde veel van werd verwacht. In Rusland heerste toen überhaupt een groot optimisme: naar jaren sappelen leek het er eindelijk een beetje goed te gaan. Er was politieke stabiliteit, een zekere mate van welvaart en ook een zekere mate van politieke vrijheid.
Maar toen ging het mis. Toen Poetin begin 2013 naar Amsterdam kwam om in de Hermitage de opening van het Vriendschapsjaar bij te wonen, vond een groots homo-protest plaats waar ook de burgemeester van Amsterdam aan deelnam. Op zich is daar niets mis mee, maar je kunt er ook mee doorschieten en dit protest domineerde de hele berichtgeving over het bezoek van Poetin en het Vriendschapsjaar.
Kort daarna ontstond de volgend rel met het GreenPeace-schip dat door de Russen werd geënterd en opgebracht. Heel begrijpelijk dat de meeste Nederlanders vooral sympathie voelden voor de avonturistische GreenPeace activisten, maar anders dan andere landen waar GreenPeace-schepen worden opgebracht, leidde dat in dit geval tot een sterke anti-Russische houding.
Toen kwam Pussy Riot. In de Nederlandse media zien we hen vrolijk dansen op het hoofdaltaar. De rest van het filmpje is op de Nederlandse televisie nooit vertoond. Daarop is te zien hoe ze vervolgens een icoon van de muur trekken en daar onoorbare handelingen mee verrichten. Dit tweede deel van het filmpje hebben de meeste Russen wel gezien en daar richt hun kritiek zich op. Dat zouden we wel begrijpen als we het tweede deel van het filmpje ook zouden zien en Ter Haar nodigt ons uit eens op zoek te gaan op youtube.
De vierde rel diende zich in de zomer aan: de Magnitski-zaak waarbij de Britse zakenman William Browder in Rusland werd veroordeeld.
Toen de Russische diplomaat waar van alles mee mis was. Breed uitgemeten in de media, maar dat de man vervolgens door de Russische regering terug is gehaald en vermoedelijk ontslagen, werd ons niet verteld. Het beeld is blijven hangen als zou dit normaal gedrag voor Russische diplomaten zijn.
En het hele najaar van 2013 stond ondertussen in het kader van de voorbereidingen van de Olympische Winterspelen in Sotsji, waarbij vooral kritiek werd geleverd op de mallotigheid van dit prestigeproject. Dat kan best zo zijn, maar dat geldt voor elk groots sportevenement. Voor de economisch achtergebleven Zuid-Russische regio rond Sotsji was het hele project een belangrijke opsteker en heeft de hele regio veel goed gedaan. Onze media zoemden in op de mensen die van huis en haard werden verdreven, maar vergaten daarbij te vertellen dat ze ruim gecompenseerd werden en dat de meeste ‘verdrevenen’ op dit moment beter boeren dan twee jaar geleden in hun oude huis.
Kortom, het Vriendschapsjaar 2013 werd in de praktijk een aaneenrijging van incidenten waarbij gaandeweg een vijandsbeeld werd gecreëerd. En in die sfeer brak begin 2014 de oorlog rond Oekraïne uit.
Sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne worden alle presidenten heen en weer geslingerd tussen Europa en Rusland en daar heeft Europa niet altijd een even goede rol in gespeeld. Als Oekraïners of andere Oost-Europeanen naar het Westen kijken zien ze niet de Westerse democratie en vrijheid, maar vooral de Westerse welvaart waar zij ook naar verlangen. Als Hans van Baalen, Guy Verhofstadt en Frans Timmermans vervolgens op het Maidanplein gaan roepen dat het Oekraïense verlangen naar Europa door hen wordt ondersteund, dan hebben ze het in hun naïviteit verkeerd begrepen of leiden ze de boel bewust om de tuin. Het gaat niet om democratie, maar om welvaarten dat laatste kan en wil Europa hen niet bieden. Ook in haarpolitieke vrouwenbeweging in Rusland ziet Ter Haar dat de prioriteit vooral wordt gelegd bij materiële zaken als economische ontwikkeling en het opknappen van de buurt of het land en minder bij anticorruptie of democratie.
Dit speelt ook een rol in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Wij kunnen niet geloven dat de mensen op de Krim liever bij Rusland horen dan bij Oekraïne, maar afgezien dat op de Krim veel etnische Russen wonen zijn ze sinds de annexatie door of hereniging met Rusland economisch ook beter af. Dat speelt zeker een rol.
En toen kwam met name in Nederland op 17 juli 2014 de klap van het neergeschoten worden van de MH17. Over de schuldvraag uit Ter Haar zich niet, maar ze heeft zich wekenlang zitten verbijten bij het vergelijken van de Nederlandse berichtgeving met die door andere nieuwszenders. Niet alleen Russische maar ook Westerse. In de veelgeroemde toespraak van Timmermans bij de VN schetst hij de Russisch-gezinde bevolking van Oost-Oekraïne als pure barbaren die zich trouwringen en andere eigendommen van de slachtoffers zouden hebben toegeëigend. Wekenlang werden de foto’s en filmbeelden herhaald van de rebellenleider die met deze spullen in zijn hand stond. Ook hierbij bleek dat slechts een deel van het filmpje werd uitgezonden. Pas zeven weken later gaven de Nederlandse media toe het tweede deel van het filmpje niet uitgezonden te hebben waarop diezelfde rebellenleider zijn afschuw en medeleven uitspreekt en juist met deze spullen in zijn hand eer betuigt. Het beeld is uiteindelijk dus wel gecorrigeerd, maar in de zeven weken is wel een beeld uitgezonden van volstrekt gevoelloze, barbaarse en roofzuchtige separatisten. Ook dat is een vorm van propaganda en manipulatie waar wij als Nederlandse burgers aan worden onderworpen. Laten we ons dat ook realiseren voordat we weer met een beschuldigende vinger wijzen naar de propaganda en manipulatie in Rusland. Nog steeds wordt Ter Haar door journalisten in de rede gevallen als ze iets tegen het dominante beeld probeert in te brengen.
Nog zo’n halve waarheid: Poetins uitspraak dat de val van de Sowjet Unie de grootste ramp uit de 20ste eeuw was. “Zie je wel: hij wil het Sovjetrijk herstellen en niet alleen Oekraïne maar ook alle andere voormalige Sovjet-republieken weer onder Russisch gezag brengen,” wordt dan gezegd. Maar dat komt omdat we helemaal niets afweten van de Russische geschiedenis. Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was het pure uitverkoop. De ene Sovjet-republiek na de andere werd door de latere oligarchen geplunderd (in Rusland wordt over “piratisering” gesproken i.p.v. “privatisering”) en ging vervolgens failliet. Dat was de ramp waar Poetin het over heeft. Geen nostalgisch verlangen naar de Sovjet-Unie, maar het verwoorden van de slechte herinneringen die de mensen nog hebben aan de jaren ’90.
In Rusland kwam Poetin in 2000 aan de macht en maakte een einde aan deze uitverkoop. De oligarchen die zichzelf hadden verrijkt pakte hij aan en dwong hij de achterstallige belasting te betalen over het door hen geroofde bezit. Sommige oligarchen besloten dat te doen en wonen nog steeds in Rusland; anderen zijn naar met hun kapitaal naar het buitenland gevlucht en hebben daar vastgoed of andere “investeringen” gekocht, zoals Tsjigirinski de Arnhemse voetbalclub Vitesse inmiddels in handen hebben en Abramovitsj en Berezovski enorme stukken vastgoed in Groot-Brittannië in handen hebben. Als Rusland om hun uitlevering vraagt wordt hen door het Westen de hand boven het hoofd gehouden en zo heeft het Westen ook zwaar ingezet op de vrijlating van Chodorkovski. Voor de Russen die zich het geroof van deze oligarchen nog goed herinneren is dit onbegrijpelijk en getuigt dit van de dubbele moraal van het Westen.
Waar Poetin de macht van de oligarchen in Rusland heeft ingepalmd, is Oekraïne nog steeds aan de oligarchen overgeleverd. Waarom lijken we dat in het Westen niet te kunnen zien en is Poetin al 15 jaar de grote boeman?
De dramatische ontwikkelingen in de jaren ’90 heeft Ter Haar in eerdere lezingen aangestipt. Terwijl Rusland een overlevingsstrijd voerde, maakte het Westen daar in die periode gebruik, of liever misbruik, van door zich als politie-agent van de wereld te beschouwen. We bemoeiden ons met de hele wereld (niet altijd ten goede, overigens) en wisten ook precies wat er op de Balkan, in Rwanda, Somalië, Oost-Timor en andere conflictgebieden wereldwijd gebeurde. De aandacht voor de ontwikkelingen in Oost-Europa was daarentegen volstrekt afwezig en we weten ook absoluut niet wat men daar heeft meegemaakt. We realiseren ons ook niet aan welke dreiging we zijn ontsnapt. Werkelijk alles werd geroofd en Rusland bezit, naast een omvangrijk kernwapenarsenaal, 89 kerncentrales die in particuliere handen kwamen en waar een hele zwarte markt omheen ontstond voor nucleair materiaal, inclusief het polonium waarmee diverse moorden zijn gepleegd.
Het enige beeld dat we van Rusland in de jaren ’90 hebben, is dat van Boris Jeltsin. Een olijke knuffelbeer die goede vriendjes met Bill Clinton is. In 2000 worden worden Clinton en Jeltsin beide vervangen door Bush respectievelijk Poetin. Tussen hen is het nooit wat geworden. Na de aanslagen van 9/11 bood Poetin Amerika alle hulp aan om samen Al-Qaida te bestrijden: de informatie die het Russische leger nog over Afghanistan had, de Russische militaire bases in Oezbekistan en de ervaringen vanuit Poetins eigen War on Terror, namelijk de oorlog tegen de Tsjetsjenen. Ter Haar herinnert ons eraan dat rond de eeuwwisseling ook verschillende aanslagen in Rusland werden gepleegd door moslimextremisten. Henry Kissinger vond dit aanbod een uitgelezen kans om samen met Rusland een militair bondgenootschap aan te gaan, maar de kliek rond Bush (Cheney, Rumsfeld, Wolfowitz: de club van het Project for a New American Century) zag deze samenwerking helemaal niet zitten. Men had liever een zwakke en volgzame Jeltsin dan een krachtdadige Poetin. In 2002 bood Poetin nog aan om lid van de NAVO te worden of van een nieuw Noordelijk bondgenootschap in de strijd tegen het terrorisme. Medvedev zou dit later, in 2008, nog eens herhalen. Tevergeefs en diverse ook Westerse analisten achten dit een gemiste kans.
De Verenigde Staten gedragen zich in 2002 en 2003 steeds arroganter. Het komt tot een inval in Irak, waar niet alleen Rusland maar ook diverse Europese landen fel tegen protesteren. In 2004 komt het tot een forse uitbreiding van de NAVO met drie voormalige Sovjet-republieken (Estland, Letland en Litouwen) en voormalige WarschauPact-landen op de Balkan (Polen, Tsjechië en Hongarije waren in 1999 als lid geworden). Dit tegen 15 (respectievelijk 10) jaar eerder gemaakte afspraken in waarbij de NAVO toenmalig Sovjet-leider Gorbatsjov had beloofd de NAVO niet in oostelijke richting uit te breiden. In 2004 lanceerden de Verenigde Staten bovendien het initiatief voor een raketschild in Polen en op de Balkan en zegden daartoe eenzijdig het ABM-verdrag met Rusland op. Het raketschild zou gericht zijn tegen mogelijk aanvallen vanuit de islamitische wereld, maar volgens Ter Haar heeft Rusland dan wel een punt als het stelt dat Polen en de Balkan dan niet de meest logische locaties zijn. In 2008 stelde Medvedev nog voor om het raketschild bij Azerbeidzjan te plaatsen.
Nu we toch in 2008 zijn aangeland: in dat jaar vond de toenadering van de NAVO naar Georgië en Oekraïne plaats. Nog weer een stap dichter bij Rusland. Het ging hierbij openlijk om het Amerikaanse belang om Europa minder afhankelijk te maken van Russische olie en gas en olie- en gastransportroutes vanuit Centraal-Azië om Rusland heen aan te leggen en te beveiligen. In 2008 was Bush op staatsbezoek in Georgië en Oekraïne. De familie Bush heeft toen veel contracten binnengesleept in het Westen van Oekraïne.
2008 was ook het jaar waarin de economische crisis in het Westen ontbrak die oversloeg naar Rusland waar Medvedev net aan de macht was gekomen. Onder Medvedev zou het zeker weer mogelijk zijn geweest om de relaties tussen Rusland en het Westen te verbeteren, maar ook deze kans heeft het Westen laten liggen. Het was meer gespitst op de verhoudingen met Oekraïne en Georgië en later op de ontwikkelingen in het Midden-Oosten waar het Rusland wederom tegenover zich vond.
Als het gaat om de Russische houding ten aanzien van de Amerikaanse Syrië-politiek die gericht is op de verwijdering van Assad, dan wijst Rusland in de ogen van Ter Haar terecht op de eerdere mislukkingen van Westerse interventies om Saddam Hoessein en Khadaffi van het toneel te laten verdwijnen. De dictator is weg, maar daarvoor in de plaats heerst nu chaos in het land. Amerika intervenieert zonder politiek vervolgplan voor na de militaire overwinning.
In de Oekraïne wordt Rusland nu als agressor afgeschilderd, maar als je naar het hele plaatje van de afgelopen 15 of 25 jaar kijkt, zul je toch moeten erkennen dat niet Rusland maar het Westen cq. Amerika de agressor is. Zowel in Oost-Europa (waar de NAVO-grens steeds verder oostwaarts is gelegd) als elders in de wereld. Dat de Baltische staten zich zorgen maken over een door Rusland gesteunde separatistische beweging op hun grondgebied is echt onzin. In Oekraïne gaat het economisch slechter dan in Rusland en hebben de Russisch-gezinden in het land ook een materieel belang om zich bij Rusland aan te sluiten in plaats van bij Oekraïne te blijven horen. In de Baltische staten is die situatie juist omgekeerd. Het gaat de totale bevolking, dus inclusief de Russische minderheid, daar economisch een stuk beter dan in Rusland, dus ze zouden wel gek zijn om zich af te willen scheiden en zich bij Rusland aan te sluiten. Alleen de groeiende anti-Russische sentimenten in de Baltische staten en elders in het Westen zullen dan snel beteugeld moeten worden, want anders leiden deze tot een selffulfilling prophecy.
Er is, zo stelt Ter Haar, altijd een haat-liefde-verhouding van West-Europa met Rusland geweest. Aan de ene kant spreekt het land tot de verbeelding en wordt het gezien als een land met reusachtige economische mogelijkheden. We werken (of werkten?), met Rutte voorop, dan ook graag met hen samen om als Nederland de Russische gasrotonde van West-Europa te worden. Tegelijkertijd is er een zekere angst voor Rusland omdat het zo groot en uitgestrekt is en over zoveel mogelijkheden beschikt. Die haat-liefde-verhouding is van alle tijden en daarmee is op zich niets nieuws onder de zon. Als er in Rusland een zwakke of duidelijk Westersgezinde president aan de macht is, prevaleert de toenadering; het optreden van een krachtdadig bestuurder als Poetin veroorzaakt juist een afstandelijkheid en daarbij wordt ook het hele Koude-Oorloggedachtegoed weer van stal gehaald waar hele generaties in ons deel van de wereld mee zijn opgevoed en dat ook weer snel tot leven gewekt kan worden. Dat gebeurt ook expliciet. Hoe vaak lezen we niet in de krant dat Poetin vroeger bij de KGB werkte? Toen Rumsfeld in 2006 het veld moest ruimen werd hij als Amerikaans minister van Defensie opgevolgd door Robert Gates, voormalig CIA-chef. Maar dat Gates voormalig CIA-chef wordt niet steeds in de berichtgeving over hem vermeld.
Volgens Ter Haar zouden de media een rol moeten spelen in het bevorderen van begrip voor en tussen andere volkeren en verklaringen moeten aandragen voor de reden waarom deze zich anders gedragen dan wij vanuit onze wereldvisie en geschiedenis zouden verwachten. Op de Russische televisie heeft ze veel meer geleerd over de achtergronden van de oorlog in Syrië dan op de Nederlandse. Zelfs de Duitse media geven een veel genuanceerder en begripvoller bericht over de strijd in en rond Oekraïne dan de Nederlandse. De Nederlandse media richten zich veel meer op de Amerikaanse en Britse media. De eenzijdigheid die daardoor wordt opgeroepen is levensgevaarlijk en zou zo maar kunnen leiden tot een nieuwe Koude Oorlog of misschien wel een heus gewapend conflict. Ter Haar is er van geschrokken hoe gemakkelijk heb blijkt te zijn om mensen in een vrij korte tijd tegen elkaar op te zetten.
Als op 7 augustus iemand bij de NAVO of in Rusland zijn verstand was verloren dan hadden we een kernoorlog gehad. En dat, terwijl de Russen net zo zijn als wij. Er zijn veel meer culturele overeenkomsten tussen Russen en West-Europeanen dan bijvoorbeeld tussen West-Europeanen en Chinezen, Indiërs of Japanners. Ter Haar is erg teleurgesteld dat de talloze Nederlandse ondernemers die in Rusland actief zijn en daar nog steeds, ondanks de sancties, goede zaken doen, geen bijdrage leveren aan het uitdragen van een positiever beeld van Rusland. Ze vermoedt dat hier sprake is van eigenbelang: “laat de concurrentie maar denken dat het hier erg lastig zakendoen is, dan blijven ze mooi weg en hebben wij hier het rijk alleen.” Maar die houding zou uiteindelijk wel eens in hun nadeel kunnen gaan werken, als de verhouding tussen Rusland en het Westen nog verder verslechterd. En tegen die verslechterende verhouding moeten we stelling nemen, aldus Ter Haar.
In Moskou is Ter Haar aangesloten bij een politieke vrouwenorganisatie. Tot twee jaar geleden was dit een groep die tamelijk kritisch tegenover het machogedrag van Poetin stond. Maar de laatste jaren richt de kritiek van deze groep zich met name op het Westen en wordt Ter Haar door haar politieke vriendinnen steevast op de korrel genomen. Deze omslag heeft er niets mee te maken dat Poetin de afgelopen jaren verdienstelijke dingen zou hebben, maar vooral met de anti-Russische houding die men in het Westen ervaart. Ter Haar begrijpt dat, maar als ze haar begrip in de openbaarheid brengt, dan wordt ze meteen afgeschilderd als een Poetin-aanhanger en ze heeft inmiddels meer dan 1000 hatemails ontvangen. Het is lastig om de nuance te blijven zoeken.
Ook deze weken weer, waar de dood van oppositieleider Nemtsov de media domineert. In het Westen wordt hij meteen tot martelaar gemaakt, maar de meeste Russen laat het koud. Dat heeft te maken met iets dat wij niet begrijpen: de jaren ’90 waarin Rusland werd uitgeleverd aan corrupte, maffiose bestuurders die fabrieken, woningblokken en volledige stadswijken tot hun persoonlijk eigendom verklaarden en daar goud geld mee verdienden. Nemtsov was als gouverneur van Nizjni Novgorod één van die lokale potentaten en wordt door de meeste Russen geassocieerd met de corruptie en zelfverrijking uit de jaren ’90. Ook al zou hij nu op en top democraat zijn, zoals hij in het Westen wordt afgeschilderd, de Russen vergeten zijn verleden niet en trekken hun schouders op over de op hem gepleegde moord.
Vanuit het Westen blijven wij, zonder enig begrip voor hun verleden en situatie, met een kritisch vingertje wijzen naar Rusland en haar machthebbers en dat wordt zolangzamerhand niet meer door de Russen gepikt. Zonder het door te hebben, hebben we door onze opstelling de Russen tegen ons in het harnas gejaagd. Daarom staan de Russen staan nu massaal achter Poetin en dat is niet alleen maar vanwege zijn propaganda, zoals wij willen geloven.
Het Vriendschapsjaar 2013 was een jaar vol incidenten, terwijl er juist aan Russische zijde veel van werd verwacht. In Rusland heerste toen überhaupt een groot optimisme: naar jaren sappelen leek het er eindelijk een beetje goed te gaan. Er was politieke stabiliteit, een zekere mate van welvaart en ook een zekere mate van politieke vrijheid.
Maar toen ging het mis. Toen Poetin begin 2013 naar Amsterdam kwam om in de Hermitage de opening van het Vriendschapsjaar bij te wonen, vond een groots homo-protest plaats waar ook de burgemeester van Amsterdam aan deelnam. Op zich is daar niets mis mee, maar je kunt er ook mee doorschieten en dit protest domineerde de hele berichtgeving over het bezoek van Poetin en het Vriendschapsjaar.
Kort daarna ontstond de volgend rel met het GreenPeace-schip dat door de Russen werd geënterd en opgebracht. Heel begrijpelijk dat de meeste Nederlanders vooral sympathie voelden voor de avonturistische GreenPeace activisten, maar anders dan andere landen waar GreenPeace-schepen worden opgebracht, leidde dat in dit geval tot een sterke anti-Russische houding.
Toen kwam Pussy Riot. In de Nederlandse media zien we hen vrolijk dansen op het hoofdaltaar. De rest van het filmpje is op de Nederlandse televisie nooit vertoond. Daarop is te zien hoe ze vervolgens een icoon van de muur trekken en daar onoorbare handelingen mee verrichten. Dit tweede deel van het filmpje hebben de meeste Russen wel gezien en daar richt hun kritiek zich op. Dat zouden we wel begrijpen als we het tweede deel van het filmpje ook zouden zien en Ter Haar nodigt ons uit eens op zoek te gaan op youtube.
De vierde rel diende zich in de zomer aan: de Magnitski-zaak waarbij de Britse zakenman William Browder in Rusland werd veroordeeld.
Toen de Russische diplomaat waar van alles mee mis was. Breed uitgemeten in de media, maar dat de man vervolgens door de Russische regering terug is gehaald en vermoedelijk ontslagen, werd ons niet verteld. Het beeld is blijven hangen als zou dit normaal gedrag voor Russische diplomaten zijn.
En het hele najaar van 2013 stond ondertussen in het kader van de voorbereidingen van de Olympische Winterspelen in Sotsji, waarbij vooral kritiek werd geleverd op de mallotigheid van dit prestigeproject. Dat kan best zo zijn, maar dat geldt voor elk groots sportevenement. Voor de economisch achtergebleven Zuid-Russische regio rond Sotsji was het hele project een belangrijke opsteker en heeft de hele regio veel goed gedaan. Onze media zoemden in op de mensen die van huis en haard werden verdreven, maar vergaten daarbij te vertellen dat ze ruim gecompenseerd werden en dat de meeste ‘verdrevenen’ op dit moment beter boeren dan twee jaar geleden in hun oude huis.
Kortom, het Vriendschapsjaar 2013 werd in de praktijk een aaneenrijging van incidenten waarbij gaandeweg een vijandsbeeld werd gecreëerd. En in die sfeer brak begin 2014 de oorlog rond Oekraïne uit.
Sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne worden alle presidenten heen en weer geslingerd tussen Europa en Rusland en daar heeft Europa niet altijd een even goede rol in gespeeld. Als Oekraïners of andere Oost-Europeanen naar het Westen kijken zien ze niet de Westerse democratie en vrijheid, maar vooral de Westerse welvaart waar zij ook naar verlangen. Als Hans van Baalen, Guy Verhofstadt en Frans Timmermans vervolgens op het Maidanplein gaan roepen dat het Oekraïense verlangen naar Europa door hen wordt ondersteund, dan hebben ze het in hun naïviteit verkeerd begrepen of leiden ze de boel bewust om de tuin. Het gaat niet om democratie, maar om welvaarten dat laatste kan en wil Europa hen niet bieden. Ook in haarpolitieke vrouwenbeweging in Rusland ziet Ter Haar dat de prioriteit vooral wordt gelegd bij materiële zaken als economische ontwikkeling en het opknappen van de buurt of het land en minder bij anticorruptie of democratie.
Dit speelt ook een rol in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Wij kunnen niet geloven dat de mensen op de Krim liever bij Rusland horen dan bij Oekraïne, maar afgezien dat op de Krim veel etnische Russen wonen zijn ze sinds de annexatie door of hereniging met Rusland economisch ook beter af. Dat speelt zeker een rol.
En toen kwam met name in Nederland op 17 juli 2014 de klap van het neergeschoten worden van de MH17. Over de schuldvraag uit Ter Haar zich niet, maar ze heeft zich wekenlang zitten verbijten bij het vergelijken van de Nederlandse berichtgeving met die door andere nieuwszenders. Niet alleen Russische maar ook Westerse. In de veelgeroemde toespraak van Timmermans bij de VN schetst hij de Russisch-gezinde bevolking van Oost-Oekraïne als pure barbaren die zich trouwringen en andere eigendommen van de slachtoffers zouden hebben toegeëigend. Wekenlang werden de foto’s en filmbeelden herhaald van de rebellenleider die met deze spullen in zijn hand stond. Ook hierbij bleek dat slechts een deel van het filmpje werd uitgezonden. Pas zeven weken later gaven de Nederlandse media toe het tweede deel van het filmpje niet uitgezonden te hebben waarop diezelfde rebellenleider zijn afschuw en medeleven uitspreekt en juist met deze spullen in zijn hand eer betuigt. Het beeld is uiteindelijk dus wel gecorrigeerd, maar in de zeven weken is wel een beeld uitgezonden van volstrekt gevoelloze, barbaarse en roofzuchtige separatisten. Ook dat is een vorm van propaganda en manipulatie waar wij als Nederlandse burgers aan worden onderworpen. Laten we ons dat ook realiseren voordat we weer met een beschuldigende vinger wijzen naar de propaganda en manipulatie in Rusland. Nog steeds wordt Ter Haar door journalisten in de rede gevallen als ze iets tegen het dominante beeld probeert in te brengen.
Nog zo’n halve waarheid: Poetins uitspraak dat de val van de Sowjet Unie de grootste ramp uit de 20ste eeuw was. “Zie je wel: hij wil het Sovjetrijk herstellen en niet alleen Oekraïne maar ook alle andere voormalige Sovjet-republieken weer onder Russisch gezag brengen,” wordt dan gezegd. Maar dat komt omdat we helemaal niets afweten van de Russische geschiedenis. Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was het pure uitverkoop. De ene Sovjet-republiek na de andere werd door de latere oligarchen geplunderd (in Rusland wordt over “piratisering” gesproken i.p.v. “privatisering”) en ging vervolgens failliet. Dat was de ramp waar Poetin het over heeft. Geen nostalgisch verlangen naar de Sovjet-Unie, maar het verwoorden van de slechte herinneringen die de mensen nog hebben aan de jaren ’90.
In Rusland kwam Poetin in 2000 aan de macht en maakte een einde aan deze uitverkoop. De oligarchen die zichzelf hadden verrijkt pakte hij aan en dwong hij de achterstallige belasting te betalen over het door hen geroofde bezit. Sommige oligarchen besloten dat te doen en wonen nog steeds in Rusland; anderen zijn naar met hun kapitaal naar het buitenland gevlucht en hebben daar vastgoed of andere “investeringen” gekocht, zoals Tsjigirinski de Arnhemse voetbalclub Vitesse inmiddels in handen hebben en Abramovitsj en Berezovski enorme stukken vastgoed in Groot-Brittannië in handen hebben. Als Rusland om hun uitlevering vraagt wordt hen door het Westen de hand boven het hoofd gehouden en zo heeft het Westen ook zwaar ingezet op de vrijlating van Chodorkovski. Voor de Russen die zich het geroof van deze oligarchen nog goed herinneren is dit onbegrijpelijk en getuigt dit van de dubbele moraal van het Westen.
Waar Poetin de macht van de oligarchen in Rusland heeft ingepalmd, is Oekraïne nog steeds aan de oligarchen overgeleverd. Waarom lijken we dat in het Westen niet te kunnen zien en is Poetin al 15 jaar de grote boeman?
De dramatische ontwikkelingen in de jaren ’90 heeft Ter Haar in eerdere lezingen aangestipt. Terwijl Rusland een overlevingsstrijd voerde, maakte het Westen daar in die periode gebruik, of liever misbruik, van door zich als politie-agent van de wereld te beschouwen. We bemoeiden ons met de hele wereld (niet altijd ten goede, overigens) en wisten ook precies wat er op de Balkan, in Rwanda, Somalië, Oost-Timor en andere conflictgebieden wereldwijd gebeurde. De aandacht voor de ontwikkelingen in Oost-Europa was daarentegen volstrekt afwezig en we weten ook absoluut niet wat men daar heeft meegemaakt. We realiseren ons ook niet aan welke dreiging we zijn ontsnapt. Werkelijk alles werd geroofd en Rusland bezit, naast een omvangrijk kernwapenarsenaal, 89 kerncentrales die in particuliere handen kwamen en waar een hele zwarte markt omheen ontstond voor nucleair materiaal, inclusief het polonium waarmee diverse moorden zijn gepleegd.
Het enige beeld dat we van Rusland in de jaren ’90 hebben, is dat van Boris Jeltsin. Een olijke knuffelbeer die goede vriendjes met Bill Clinton is. In 2000 worden worden Clinton en Jeltsin beide vervangen door Bush respectievelijk Poetin. Tussen hen is het nooit wat geworden. Na de aanslagen van 9/11 bood Poetin Amerika alle hulp aan om samen Al-Qaida te bestrijden: de informatie die het Russische leger nog over Afghanistan had, de Russische militaire bases in Oezbekistan en de ervaringen vanuit Poetins eigen War on Terror, namelijk de oorlog tegen de Tsjetsjenen. Ter Haar herinnert ons eraan dat rond de eeuwwisseling ook verschillende aanslagen in Rusland werden gepleegd door moslimextremisten. Henry Kissinger vond dit aanbod een uitgelezen kans om samen met Rusland een militair bondgenootschap aan te gaan, maar de kliek rond Bush (Cheney, Rumsfeld, Wolfowitz: de club van het Project for a New American Century) zag deze samenwerking helemaal niet zitten. Men had liever een zwakke en volgzame Jeltsin dan een krachtdadige Poetin. In 2002 bood Poetin nog aan om lid van de NAVO te worden of van een nieuw Noordelijk bondgenootschap in de strijd tegen het terrorisme. Medvedev zou dit later, in 2008, nog eens herhalen. Tevergeefs en diverse ook Westerse analisten achten dit een gemiste kans.
De Verenigde Staten gedragen zich in 2002 en 2003 steeds arroganter. Het komt tot een inval in Irak, waar niet alleen Rusland maar ook diverse Europese landen fel tegen protesteren. In 2004 komt het tot een forse uitbreiding van de NAVO met drie voormalige Sovjet-republieken (Estland, Letland en Litouwen) en voormalige WarschauPact-landen op de Balkan (Polen, Tsjechië en Hongarije waren in 1999 als lid geworden). Dit tegen 15 (respectievelijk 10) jaar eerder gemaakte afspraken in waarbij de NAVO toenmalig Sovjet-leider Gorbatsjov had beloofd de NAVO niet in oostelijke richting uit te breiden. In 2004 lanceerden de Verenigde Staten bovendien het initiatief voor een raketschild in Polen en op de Balkan en zegden daartoe eenzijdig het ABM-verdrag met Rusland op. Het raketschild zou gericht zijn tegen mogelijk aanvallen vanuit de islamitische wereld, maar volgens Ter Haar heeft Rusland dan wel een punt als het stelt dat Polen en de Balkan dan niet de meest logische locaties zijn. In 2008 stelde Medvedev nog voor om het raketschild bij Azerbeidzjan te plaatsen.
Nu we toch in 2008 zijn aangeland: in dat jaar vond de toenadering van de NAVO naar Georgië en Oekraïne plaats. Nog weer een stap dichter bij Rusland. Het ging hierbij openlijk om het Amerikaanse belang om Europa minder afhankelijk te maken van Russische olie en gas en olie- en gastransportroutes vanuit Centraal-Azië om Rusland heen aan te leggen en te beveiligen. In 2008 was Bush op staatsbezoek in Georgië en Oekraïne. De familie Bush heeft toen veel contracten binnengesleept in het Westen van Oekraïne.
2008 was ook het jaar waarin de economische crisis in het Westen ontbrak die oversloeg naar Rusland waar Medvedev net aan de macht was gekomen. Onder Medvedev zou het zeker weer mogelijk zijn geweest om de relaties tussen Rusland en het Westen te verbeteren, maar ook deze kans heeft het Westen laten liggen. Het was meer gespitst op de verhoudingen met Oekraïne en Georgië en later op de ontwikkelingen in het Midden-Oosten waar het Rusland wederom tegenover zich vond.
Als het gaat om de Russische houding ten aanzien van de Amerikaanse Syrië-politiek die gericht is op de verwijdering van Assad, dan wijst Rusland in de ogen van Ter Haar terecht op de eerdere mislukkingen van Westerse interventies om Saddam Hoessein en Khadaffi van het toneel te laten verdwijnen. De dictator is weg, maar daarvoor in de plaats heerst nu chaos in het land. Amerika intervenieert zonder politiek vervolgplan voor na de militaire overwinning.
In de Oekraïne wordt Rusland nu als agressor afgeschilderd, maar als je naar het hele plaatje van de afgelopen 15 of 25 jaar kijkt, zul je toch moeten erkennen dat niet Rusland maar het Westen cq. Amerika de agressor is. Zowel in Oost-Europa (waar de NAVO-grens steeds verder oostwaarts is gelegd) als elders in de wereld. Dat de Baltische staten zich zorgen maken over een door Rusland gesteunde separatistische beweging op hun grondgebied is echt onzin. In Oekraïne gaat het economisch slechter dan in Rusland en hebben de Russisch-gezinden in het land ook een materieel belang om zich bij Rusland aan te sluiten in plaats van bij Oekraïne te blijven horen. In de Baltische staten is die situatie juist omgekeerd. Het gaat de totale bevolking, dus inclusief de Russische minderheid, daar economisch een stuk beter dan in Rusland, dus ze zouden wel gek zijn om zich af te willen scheiden en zich bij Rusland aan te sluiten. Alleen de groeiende anti-Russische sentimenten in de Baltische staten en elders in het Westen zullen dan snel beteugeld moeten worden, want anders leiden deze tot een selffulfilling prophecy.
Er is, zo stelt Ter Haar, altijd een haat-liefde-verhouding van West-Europa met Rusland geweest. Aan de ene kant spreekt het land tot de verbeelding en wordt het gezien als een land met reusachtige economische mogelijkheden. We werken (of werkten?), met Rutte voorop, dan ook graag met hen samen om als Nederland de Russische gasrotonde van West-Europa te worden. Tegelijkertijd is er een zekere angst voor Rusland omdat het zo groot en uitgestrekt is en over zoveel mogelijkheden beschikt. Die haat-liefde-verhouding is van alle tijden en daarmee is op zich niets nieuws onder de zon. Als er in Rusland een zwakke of duidelijk Westersgezinde president aan de macht is, prevaleert de toenadering; het optreden van een krachtdadig bestuurder als Poetin veroorzaakt juist een afstandelijkheid en daarbij wordt ook het hele Koude-Oorloggedachtegoed weer van stal gehaald waar hele generaties in ons deel van de wereld mee zijn opgevoed en dat ook weer snel tot leven gewekt kan worden. Dat gebeurt ook expliciet. Hoe vaak lezen we niet in de krant dat Poetin vroeger bij de KGB werkte? Toen Rumsfeld in 2006 het veld moest ruimen werd hij als Amerikaans minister van Defensie opgevolgd door Robert Gates, voormalig CIA-chef. Maar dat Gates voormalig CIA-chef wordt niet steeds in de berichtgeving over hem vermeld.
Volgens Ter Haar zouden de media een rol moeten spelen in het bevorderen van begrip voor en tussen andere volkeren en verklaringen moeten aandragen voor de reden waarom deze zich anders gedragen dan wij vanuit onze wereldvisie en geschiedenis zouden verwachten. Op de Russische televisie heeft ze veel meer geleerd over de achtergronden van de oorlog in Syrië dan op de Nederlandse. Zelfs de Duitse media geven een veel genuanceerder en begripvoller bericht over de strijd in en rond Oekraïne dan de Nederlandse. De Nederlandse media richten zich veel meer op de Amerikaanse en Britse media. De eenzijdigheid die daardoor wordt opgeroepen is levensgevaarlijk en zou zo maar kunnen leiden tot een nieuwe Koude Oorlog of misschien wel een heus gewapend conflict. Ter Haar is er van geschrokken hoe gemakkelijk heb blijkt te zijn om mensen in een vrij korte tijd tegen elkaar op te zetten.
Als op 7 augustus iemand bij de NAVO of in Rusland zijn verstand was verloren dan hadden we een kernoorlog gehad. En dat, terwijl de Russen net zo zijn als wij. Er zijn veel meer culturele overeenkomsten tussen Russen en West-Europeanen dan bijvoorbeeld tussen West-Europeanen en Chinezen, Indiërs of Japanners. Ter Haar is erg teleurgesteld dat de talloze Nederlandse ondernemers die in Rusland actief zijn en daar nog steeds, ondanks de sancties, goede zaken doen, geen bijdrage leveren aan het uitdragen van een positiever beeld van Rusland. Ze vermoedt dat hier sprake is van eigenbelang: “laat de concurrentie maar denken dat het hier erg lastig zakendoen is, dan blijven ze mooi weg en hebben wij hier het rijk alleen.” Maar die houding zou uiteindelijk wel eens in hun nadeel kunnen gaan werken, als de verhouding tussen Rusland en het Westen nog verder verslechterd. En tegen die verslechterende verhouding moeten we stelling nemen, aldus Ter Haar.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten