dinsdag 30 september 2014

Grote gevaren uit het oosten

Voor de tweede keer binnen een jaar was Rob de Wijk uitgenodigd als spreker op een Studium Generale bijeenkomst aan de Universiteit Twente. Op 29 oktober 2013 ging het over “de wereld in 2050”, vanavond over “Conflict Areas Around the World”. In zijn introducerende woorden vertelde de coördinator van Studium Generale, Peter Timmerman, dat toen Rob de Wijk afgelopen mei werd gevraagd om deze avond in te leiden, niemand enige notie had van het neerstorten van de MH17 en überhaupt van het bestaan van ISIS die de afgelopen weken en dagen de kranten domineerden.


In zijn eerste woorden bestrijd Rob de Wijk meteen dat we de ontwikkelingen in Oekraïne en Noord-Irak niet hadden kunnen voorzien. Zo heeft hij in 1993 meegeschreven aande Prioriteitennota van het Nederlandse ministerie van Defensie waar hij in het hoofdstuk over de internationale veiligheidssituatie heeft geschreven “Potentieel het gevaarlijkst zijn de problemen in de verhouding tussen Rusland en Oekraïne inzake de Krim.” De strijd om de Krim heeft hij dus 21 jaar ervoor voorspeld.


Ook de opkomst van de Islamitische Staat in Irak en Syrië hadden we kunnen voorzien, aldus Rob de Wijk. Misschien niet exact zoals het zich heeft voltrokken, maar in een machtsvacuüm zoals dat na de Amerikaanse interventie tegen Irak van 2003 in Irak is ontstaan ontwikkelen dit soort groepen zich nu eenmaal. Om deze reden was hij in 2003 tegen de Irak-oorlog. En in 2011 in de militaire interventie in Libië die evenzeer tot een machtsvacuüm heeft geleid. En op dit moment is hij om dezelfde reden tegen een militaire interventie tegen de Islamitische Staat in Irak en Syrië. Zodra ISIS is verslagen of verzwakt, kun je erop wachten dat er een strijd zal uitbreken tussen sjiieten en soennieten in deze regio en tussen de Koerden en hun diverse buren. Een dergelijke strijd zal volstrekt onbeheersbaar zijn en brengt ons in feite van de wal in de sloot.

Vanuit het ruim aanwezige publiek wordt hem gevraagd waarom de politiek dan niet naar zijn waarschuwingen luisterde en luistert. Rob de Wijk stelt dat dit soort interventies politieke beslissingen zijn die vooral gedreven worden door emoties, morele verplichtingen en ideologie. Er is geen enkele ruimte voor de rationaliteit en de waarschuwingen van deskundigen zodra de publieke opinie zich een bepaalde kant uit beweegt en politici menen dat ze daarin mee moeten gaan.

Het op de langere termijn grootste gevaar voor Europa schuilt volgens Rob de Wijk echter niet in het Midden-Oosten of in Rusland maar in de opkomst van China. Uit kwantitatief onderzoek blijkt dat zowel China als Rusland sinds 1980 assertiever zijn geworden op het internationale toneel. In tegenstelling tot China gaat het in het Russische geval vooral om militaire assertiviteit. Beide landen zijn de plek die ze langer of korter geleden nog hadden weer aan het heroveren. Dit gaat ten koste van de plek van het Westen en dat proces loopt feitelijk sinds 1990. Rob de Wijk zegt het niet, maar je zou dus kunnen zeggen dat Francis Fukuyama ongelijk had met zijn stelling dat na de val van de muur het Westers liberalisme dominant is geworden in de wereld. Rob de Wijk stelt wel, terwijl het Westen blijft vasthouden aan het idee van een wereldwijde vrijemarkteconomie, met name door China een vorm van staatskapitalisme wordt gepropageerd die wereldwijd steeds meer navolging krijgt. Niet alleen door andere opkomende economieën zoals Brazilië maar ook door EU-lidstaten als Hongarije.

In een recente regeringsnotitie van China staat het volgende te lezen over het Chinese belang in de wereld: “With the gradual integration of China’s economy into the world economic system, overseas interest have become an integral component of China’s national interest. Security issues are increasingly prominent, involving overseas energy and resources, strategic sea lines of communication (SLOGs), and Chinese nationals and legal persons overseas.” Soortgelijke formuleringen van hun strategisch belang in de wereld hebben de meeste Westerse landen al jaren zo geen decennia, maar dat een in hun ogen nieuwkomer als China diezelfde strategie formuleert wordt als een bedreiging ervaren.

Zoals gezegd speelt Rusland het spel met het Westen aanzienlijk botter dan China. China probeert het Westen gerust te stellen door te benadrukken dat de rol die zij in de wereld wil spelen een vreedzame is. Dat ze geen wereldhegemonie nastreeft, maar een multipolaire, vreedzame co-existentie met andere landen. Verder benadrukt China dat ze in haar buitenlandpolitiek een democratisering van de internationale relaties nastreeft. Dialoog, geen drukmiddelen. En tot slot benadrukt China een soft power strategie te volgen waarbij ze een Beijing Consensus plaatst tegenover de Washington Consensus. Dat wil zeggen, de zojuist aangeroerde verspreiding van staatskapitalisme ten koste van het vrijemarktkapitalisme.

De economische wereldmacht van China blijkt uit de door Rob de Wijk getoonde verspreidingskaart van de wingebieden van kritieke mineralen.


Het gaat hierbij niet om materialen die in absolute zin schaars zijn (ze zijn in voldoende mate aanwezig voor de wereldbehoefte), maar in relatieve zin omdat ze slechts op een zeer beperkt aantal plaatsen voorkomen waaraan het betreffende land een bepaalde machtspositie kan ontlenen. Uit de bovenstaande verspreidingskaart blijkt dat China een groot aantal van deze “schaarse” mineralen in huis heeft. Mineralen die juist van groot belang zijn voor high tech en groene machinerie.

Het nog steeds in de wereldwijde vrijemarkteconomie gelovende Europa meent dat ze nu en in de toekomst gewoon aan deze mineralen kan komen door er de marktprijs voor te betalen. Daar zou ze zich wel eens flink in kunnen vergissen. Staatskapitalistische landen als China maar dus ook Brazilië en anderen weten dat ze als leverancier een bepaalde machtspositie kunnen uitbuiten. Deze machtspositie kan nog verder worden uitgebreid door de militarisering van de transportroutes. China richt zich daarbij met name op de Zuid-Chinese Zee en de Indische Oceaan, waar ze zich in directe concurrentie bevindt met India en de Verenigde Staten. Overigens is India wereldwijd de grootste afnemer van wapens.


De Verenigde Staten hebben de strategie ontwikkeld om deze Chinese machtsontplooiing tegen te gaan. Deze strategie werd in het blad Foreign Affairs van november 2011 verwoord en gaat gepaard aan de Amerikaanse terugtrekking uit Europa. De machtsstrijd tussen China en de Verenigde Staten speelt zich met name af in de Zuid-Chinese Zee waarvan Rob de Wijk het volgende kaartje laat zien:


Dit Amerikaanse optreden wordt bovendien gefaciliteerd door de schaliegasrevolutie die zich in de Verenigde Staten voltrekt. De afname van de macht van de Verenigde Staten wordt gecompenseerd door hun minder grote afhankelijkheid van olie- en gasleverende landen, met name van die in het Midden-Oosten waar zich in 2011 de zogenaamde Arabische Lente voltrok.

Rob de Wijk spreekt overigens liever van Arabische Opstanden dan van een Arabische Lente. Niet alleen omdat deze niet tot de democratische rechtstaten leidden die we er in het Westen van verwachtten, maar ook omdat er een veelheid van uiteenlopende oorzaken aan ten grondslag lagen. Onder de elite ging het om vrijheid en democratie, voor anderen om een protest tegen de corruptie en de onrechtmatige regimes. Maar een heel belangrijke rol speelden de sterk toegenomen voedselprijzen. Deze prijsverhoging had oorzaken in het toegenomen gebruik van biobrandstoffen en door de maatregelen die de Amerikaanse centrale bank nam om de financiële crisis op te lossen. Andere factoren lagen in het verlengde van de klimaatverandering, met name de toegenomen droogte en de schaarste aan water en de afgenomen landbouwproductie. Ook de aanwezigheid van een zeer jonge bevolking is een belangrijke factor die tot dit soort opstanden en in het algemeen tot fragiliteit van staten leidt:


In een overzicht van fragiele staten is ook China als zodanig gemarkeerd. In antwoord op een vraag uit de zaal stelt Rob de Wijk dat er inderdaad een reële kans is dat China uit elkaar zal vallen. Zijn collega Jonathan Holslag acht die kans 80%, Rob de Wijk zelf op 50%. We horen en lezen hier in het Westen veel te weinig over China, maar de demonstraties die nu in Hong Kong plaatsvinden en die we wel door onze media krijgen voorgeschoteld zijn op diverse andere plaatsen in China schering en inslag. Ook factoren als armoede, corruptie , de gevolgen van klimaat verandering en milieuvervuiling voeden de ontevredenheid van grote delen van de Chinese bevolking. Als China uit elkaar valt zijn de gevolgen daarvan vergelijkbaar met de val van de Muur 25 jaar geleden en zullen we ons weer op een nieuwe paradigma-verschuiving moeten richten, aldus Rob de Wijk.

Hoe slecht we dat feitelijk kunnen blijkt uit de reacties op de opstelling van de Russische president Poetin het afgelopen halfjaar. In de CBS-show “Face the Nation” stelde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken: “You just don’t in the 21st century behave in 19th century fashion by invading another country on completely trumped up pre-text” en de Duitse bondskanselier Merkel liet in de International New York Times optekenen “[I’m] not sure [Putin] was in touch with reality“ en “[he lives] in another world”. Maar niet Poetin maar Merkel left in een andere wereld en heft geen aansluiting meer met de realiteit. En Kerry doet alsof we ons in de 21ste eeuw nog gedragen alsof we in de door het Westen gedomineerde 20ste eeuw leven. Het Westen moet er aan wennen dat we in een andere wereld leven waarin het Westen niet langer de internationale norm kan zetten.

Waar het assertievere gedrag van China in de wereld voortkomt uit haar groeiende economie, is het assertievere gedrag van Rusland vooral het gevolg van de verzwakking van het Westen, met name sinds de financiële crisis van 2008. Het machtsstreven van Rusland wordt vooral beheerst door het herstel van de continentale wereldmacht die ze ooit was, door het begrip “soevereine democratie” (in het Engels ook wel illiberal democracy genoemd) en door de groei van het Russisch nationalisme waarin de Russisch Orthodoxe kerk een belangrijke rol speelt.

De Russische economie is zwak omdat deze eigenlijk uitsluitend is gebaseerd op de export van olie en gas. Dat levert veel geld in het laadje, maar het leidt tot een onverantwoord grote afhankelijkheid van deze export en tot een volstrekte verwaarlozing van andere economische sectoren, zoals de industrie. Het Europese streven om minder afhankelijk te worden van Russisch(e) olie en gas is levensgevaarlijk voor de Russische economie en daarmee voor de stabiliteit van Rusland.

De huidige crisis tussen Rusland en het Westen rond Oekraïne speelt zich af in een context van Russisch ressentiment over de Duitse eenwording, de oostwaartse uitbreidingen van de NAVO en de EU, Westerse militaire interventies in voormalig Joegoslavië en elders, het antiraketschild, het meten met twee maten door het Westen etc. Daarnaast speelt, zoals gezegd, de neergang van de Amerikaanse macht in de wereld een rol en dan met name de Obama Doctrine die erop gericht is zich geleidelijk uit Europa terug te trekken. En tenslotte het feit de Europa onervaren leiders heeft en voor een soft power heeft gekozen terwijl de uitbreidingen waarvoor ze de afgelopen jaren heeft gekozen een hard power naast deze soft power vereisen.

De huidige crisis tussen Rusland en de Europese Unie beperkt zich echter niet tot Oekraïne, maar het machtsspel wordt door Rusland ook met EU-lidstaten gespeeld. De voorgenomen gaspijpleiding Southstream is daarbij een belangrijk instrument. Door hierover een deal te sluiten met Bulgarije, Servië en Hongarije heeft Rusland zich van belangrijke bondgenoten voorzien en bovendien verdeeldheid gesticht binnen de Europese Unie zoals China dat al eerder deed door Zuid-Europese landen te steunen tijdens de financiële crisis. Ook voor Southstream was de Russische annexatie van de Krim van belang. Zo laten onderstaande kaartjes zien dat Southstream door deze annexatie plotseling grotendeels op de Russische bodem van de Zwarte Zee is komen te liggen in plaats van altijd nog een flink deel op Oekraïense of Turkse bodem te moeten liggen. Bovendien beschikt Rusland door de annexatie over een aantal extra olie- en gasbronnen.


Tot slot laat Rob de Wijk zien dat Europa zich in de strijd met Rusland in een verlies-verlies-situatie heeft gemanoeuvreerd. Met de zaal neemt hij een aantal scenario’s door.

Als het om de sancties gaat dan zijn er drie mogelijkheden. De eerste is dat Poetin onder druk van de sancties toe gaat geven en dat de situatie de-escaleert. De tweede dat de steun voor deze sancties af gaat nemen (we zien dat feitelijk al gebeuren) hetgeen een overwinning voor Poetin zou betekenen en hem bijna zou uitnodigen om zich not assertiever op te stellen. De derde mogelijkheid is dat de EU voor verdergaand sancties kiest en uiteindelijk tot de inzet van militaire middelen. De zaal acht de tweede optie het meest waarschijnlijk hetgeen neerkomt op verlies van het Westen.

Komen we op de mogelijke ontwikkelingsrichtingen van het conflict dan zou je kunnen verwachten dat Rusland een directe interventie pleegt of dat het het subtieler aanpakt door de Russischtalige minderheden in diverse voormalige Sovjet-republieken in opstand te laten komen. Dat zou onder andere kunnen gebeuren in de regio ronde de Estse stad Narva. De zaal acht deze tweede mogelijkheid het meest waarschijnlijk. Geen directe confrontatie dus, maar opstanden waar het Westen niet direct een antwoord op zal hebben.

Dan de verschillende mogelijkheden om via onderhandelingen tot een overeenkomst met Rusland te komen. Een mogelijke uitkomst zou kunnen zijn dat Rusland zich terugtrekt van de Krim. Een andere mogelijkheid is dat het Westen akkoord gaat met de feitelijke annexatie van de Krim. En de derde mogelijkheid is dat er een vredesakkoord wordt gesloten over het oosten van Oekraïne en dat in het geheel niet over de Krim wordt gesproken zodat de annexatie niet formeel maar de facto wordt erkend. De zaal acht de derde mogelijkheid het meest waarschijnlijk. Dat is dus drie keer verlies voor de EU en winst voor Rusland. Zwakkere staten winnen aldus van sterkere en dat is de toekomst die ons volgens Rob de Wijk te wachten staat.

Gevraagd naar wat Europa zou moeten doen om deze ontwikkeling te keren, stelt Rob de Wijk dat hij dat antwoord een paar jaar geleden al heeft gegeven in een boek waarin hij de vorming van een Europese supermacht bepleit. Niet van een Europese superstaat, maar van een Europese supermacht met vooral een Europese defensie e.d. Dat willen niet, maar misschien vormen de huidige conflicten een wake-up call.

Een andere vraag betreft de rol van Afrika dat ook over zeldzame mineralen beschikt. Volgens Rob de Wijk is China voortvarend bezig deze in handen te krijgen en dus moeten wij ons richten op de ontwikkeling van onze kenniseconomie en vergroening van onze economie waaronder het ontwikkelen van technologie om materialen te vervaardigen die ons onafhankelijk maken van deze zeldzame materialen.

Een derde vragensteller heeft een vierde mogelijkheid bij de sancties gemist, namelijk dat Poetin erdoor ten val zou komen. Rob de Wijk acht die optie erg onwaarschijnlijk. Poetin is ongekend populair en sancties versterken zijn positie alleen maar omdat druk dan van buitenaf de bevolking rond de leider laat gaan staan. Sancties werken alleen maar als deze door een bevriend land worden uitgevoerd, aldus Rob de Wijk.

Gevraagd of Estland rond Narva hetzelfde lot beschoren zou kunnen zijn als Oekraïne stelt Rob de Wijk dat het NAVO-lidmaatschap Estland voldoende garanties biedt. Volgens hem met name dankzij de nog steeds bestaande nucleaire afschrikking.

De laatste vraag is naar de route naar de wereldvrede. Volgens Rob de Wijk bestaat die situatie en de weg ernaartoe alleen in onze dromen.

In zijn afsluitende woorden meldt Peter Timmerman vooral geschrokken te zijn door de mededeling dat het erg waarschijnlijk is dat China zou imploderen. Vandaar legt hij de brug naar de Big Bang theorie die volgende week dinsdag bij de Studium Generale lezing centraal zal staan.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten